3-بيان مساله
الف) معرفي مساله به همراه تشريح ابعاد و حدود آن
به گواهي تاريخ، بشر از ديرباز در جستجوي كشف حقايق هستي و حيات مادي و معنوي خود و محيط پيرامونياش و حل مسائل و مشكلات خود و جامعهاش بوده، و اين رفتار را گاه به صورت هدفمند -براي يافتن پاسخ پرسشها و حل مسائل و مشكلاتش- و گاه از روي كنجكاوي غريزي و حقيقت جويي فطري خود همواره نشان داده است. ابداع و استفاده از ابزار و روشهاي گوناگون براي جستجو و كشف حقايق يا رفع نيازهاي زيستي و اجتماعي بشر، شاهد اين مدعاست.
تلاش جستجوگرانه مذكور، بشر را متوجه شباهت نتايج و معلولهاي ناشي از علل مشابه و وجود نظام قانونمندي از روابط علت و معلولي بين پديده ها، موجودات و حوادث، نموده به نحوي كه نشانه هاي اين كشف مهم بشر را ميتوان در شكل گيري فلسفه و منطق و پيشرفت مستمر علوم طبيعي، رياضي، انساني، كاربردي، و كشفيات، ابداعات و اختراعات تاريخ سازي چون كشاورزي، ساخت ظروف، ابزار، چرخ، ترازو، ساعت، الفبا، قوانين، دولت، پول، ماشين، كشتي، هواپيما، ... به موازات پيشرفت و توسعه اقتصادي-اجتماعي جوامع بشري مشاهده نمود.
تفكر مبتني بر وجود نظام روابط علت و معلولي سير تكاملي خود را به سرعت طي كرد و نگرشي مبتني بر وجود طبيعي و امكان ايجاد مصنوعي منظومه هايي از اجزاء كه تماميتي واحد را تشكيل داده و رفتار هريك از اجزاء بر رفتار اجزاء ديگر و بر كل مجموعه براساس روابط علي-معلولي اثرگذار است، شكل گرفت. اين منظومه ها كه به هرسو بنگريم، از منظومه هاي آسماني و سيارات گرفته تا محيط سطحي و دروني زمين، ذرات اتم و درون آن، جلوه هاي حيات طبيعي، حيات مادي و معنوي انسان، و موجوديتهايي چون جامعه، حكومت، سياست، اقتصاد، فرهنگ و ساير جنبه هاي تمدن بشري، به وضوح قابل مشاهده هستند، در ذهن بشر باعث ايجاد مجموعه اي از فلسفه، نگرش و روش علمي موسوم به نگرش و رويكرد نظامگرا يا سيستمي شده است.
بر پايه نگرش سيستمي، يكي از روشهاي علمي پر طرفدار و مورد تأكيد براي شناخت و تجزيه و تحليل علل پديده ها و يافتن پاسخ براي پرسش هاي مطرح در علوم پايه و كاربردي و نيز براي ريشه يابي و حل مسائل جامعه بشري در حوزه هاي اجتماعي، سياسي، اقتصادي، فرهنگي، مديريتي، شكل گرفته است. در اين نوع رويكرد، پديده، مسئله يا واقعه خاص مورد نظر، با نگاهي مبتني بر باور به نظام مندي و تأثيرگذاري متقابل پديده ها، اشياء، حوادث يا موضوعات بر يكديگر، به عنوان اجزاء يك كليت واحد كه رفتار هريك از اجزاء بر رفتار ديگري و بر رفتار كل مجموعه به نحو قابل پيش بيني اثرگذار است، تلقي مي شود و فرآيند يا سلسله فعاليتهاي پيدا كردن پاسخ پرسش، حل مسئله، يا رفع مشكل موردنظر براساس چنين نگرش و رويكردي پيگيري مي شود.
اگرچه مستندات و تجارب ثبت شده در يك قرن اخير حاكي از تأييد كارآيي نسبي نگرش و رويكرد سيستمي با تعريف علمي امروزين در حوزه مسئله يابي و تجزيه و تحليل و حل مسائل است، اما اين سؤال مطرح مي شود كه آيا نگرش و رويكرد سيستمي موجود با نگاهي مسئولانه موفق به ارائه راه حلهاي جامع و فراگير براي مسائل كل جهان و جامعه بشري شده است؟ آيا اين روش و نگرش به حد كمال آرماني خود رسيده، يا نياز به بهبود دارد؟ اگر آري، در چه زمينه هايي و چگونه ميتوان آن را بهبود داد؟ آيا به كمك قرآن و آموزه هاي آن ميتوان مشكلات نظري يا كاربردي رويكرد سيستمي موجود را شناسايي نموده و اصول و روشهايي براي آن استنباط و استخراج نمود؟ آيا نظام ارزشي، نظارتي، كنترلي، و حسابرسي مبتني بر قرآن دقت و شمول لازم را جهت كشف روابط، به نظم در آوردن و بهبود عملكرد پديده هاي اجتماعي، مديريتي و زيستي حيات بشري دارد؟ اگر پاسخ مثبت است، آيا ميتوان قالبهاي نظري و روشهاي عملي مناسب و منطقي براي تجزيه و تحليل پديده ها و مسائل، طراحي راه حل يا مجموعه راه حلها، نظارت، ارزيابي، كنترل و تصحيح و ارتقاء عملكرد سيستمهاي اقتصادي-اجتماعي و زيستمحيطي ارائه نمود؟ چگونه؟
ب) بيان جنبه هاي مبهم مساله
در كشورهاي پيشرفته عليرغم به كارگيري روشها و ابزار علمي روز –مانند رويكرد سيستمي- در شناسائي و تحليل و حل مسائل و مشكلات، تمركز تصميم گيران بيشتر بر حل مسائل جامعه و نظام خودشان بوده و توجه زيادي به پيوستگي نظامهاي اقتصادي-اجتماعي-زيست محيطي خارج از مرزهاي جغرافيايي خود ندارند. در نتيجه، تصميماتي كه در جوامع پيشرفته گرفته مي شود غالباً به زيان كشورهاي جهان سوم و به قيمت آسيب رسانيدن به جامعه جهاني و محيط زيست تمام مي شود و بر اساس نگرش سيستمي، نهايتاً عواقب مشكلات ظاهراً دوردست به خود تصميم گيرندگان بر مي گردد.
در كشورهاي جهان سوم يا به اصطلاح درحال توسعه، -كه متأسفانه اكثر قريب به اتفاق كشورهاي اسلامي را نيز شامل ميشود- به دلايل مختلف از جمله ضعف نظام هاي مديريتي، اقتصادي، فرهنگي، آموزشي، تشتت اجتماعي-اقتصادي، فساد اداري و عدم شايسته سالاري، برخلاف كشورهاي توسعه يافته با مسائل و مشكلات يا برخوردي نمي شود و يا اگر مي شود فاقد نگاه جامع و فراگير در بررسي و تحليل مسائل است. اغلب در اين كشورها، و در مواردي در جوامع پيشرفته، بسياري از راه حلهاي بدست آمده و اجرا شده تنها در چهارچوبي بسته و به صورت محدود يا موقت توانسته اند مشكل مبتلابه را رفع نمايند يا پاسخگوي پرسش مطروحه باشند، و با تغيير موقعيت و شرايط زماني، مكاني، كمي يا كيفي، نقص يا بطلان پاسخ اثبات شده يا مشكلات به شكل شديدتري ظهور كرده اند. لذا به نظر مي رسد كه علاوه بر گسترش افق ديد تصميم گيرندگان و ترويج مسئله يابي و حل مسائل بر اساس نگرش و رويكرد سيستمي، قابليت بهبود نگرش و رويكرد سيستمي با تعريف و نحوه استفاده موجود نياز به بررسي و تحقيق دارد.
نظاممندي، هدفمندي و عقلانيت مشهود در نظام هستي ايجاب ميكند كه هر نگرش و رويكرد سيستمي به مجموعه اي از بايدها و نبايدهاي ارزشي و اخلاقي مجهز شده و همسويي سيستمهاي اجتماعي-اقتصادي مبتني برآن با سيستمهاي فراگيرتر پيراموني آن مانند نظام آفرينش و كائنات برقرار شود. قرآن كريم با نگاهي ارزشي و جامع نگر به كل هستي، تأكيد بسياري بر لزوم توجه به آثار تصميمات و اقدامات بشر در عرصه اي گسترده تر از چارچوب جهان شناخته شده بشر، بلكه فراتر از جهان مادي دارد. در آيات قرآن كريم منطق استدلالي و نشانه هاي نگرش و رويكرد سيستمي مانند هماهنگي بين همه اجزاء نظام هستي، روابط عليمعلولي، و ارتباط و تاثير متقابل پديده ها و وقايع روي يكديگر بسيار مشهود و بارز است. به اين خصوصيات بايستي هدفمندي بدون استثناء در كل نظام هستي، منشأ و منتهاي واحد تمامي اجزاي به ظاهر متفاوت و مستقل نظام آفرينش، و ارتباط و هماهنگي مابين سيستمهاي ظاهراً بسته و مستقل در ابعاد كلان را كه در قرآن به آنها اشاره شده نيز افزود.
لذا جاي آن دارد كه با تحقيق و تدبر در قرآن، ضمن نقد و بررسي نگرش و رويكرد سيستمي موجود و مورد استفاده در ريشه يابي علل مشكلات و يافتن پاسخ پرسشها و حل مسائل جامعه و جهان، در صورت امكان اصول و روشهايي براي توسعه و بهبود آن استنباط و استخراج نمود و براين مبنا روش و چهارچوبي مناسب و منطقي براي تجزيه و تحليل پديده ها و مسائل، طراحي راه حلها، نظارت، ارزيابي، كنترل و تصحيح يا ارتقاء عملكرد افراد و پديده هاي اجتماعي و طبيعي ارائه نمود.
ج) بيان نمونه ها و مصاديق
حتي در پيشرفته ترين جوامع از نظر صنعت، اقتصاد، مديريت و توسعه انساني، با وجود رويكرد سيستمي در شناسائي و تجزيه و تحليل و حل مسائل و مشكلات، بسياري از راهكارهاي توسعه صنعتي و اقتصادي يا تدابير متخذه براي بهبود بهره وري از منابع طبيعي، پس از اجرا مشكلات زيست محيطي يا چالشهاي فرهنگي/اجتماعي و حتي اقتصادي شديدتري به بار آورده اند. يا مثلاً تدابير مقابله جويانه يا پيشگيرانه براي برخورد با پديده هاي به اصطلاح تروريزم، قاچاق انسان، قاچاق موادمخدر، پول شويي، و ... به ناامني بيشتر، ايضاع حقوق بشر، ايجاد فساد در دستگاههاي نظارتي، ايجاد مانع و تنگنا در فعاليتهاي قانوني، و ديوانسالاري افراطي منجر شده است. لذا به نظر مي رسد كه نگرش و رويكرد سيستمي موجود يا نحوه استفاده از آن، نياز به نقد و بررسي و احتمالاً بهبود دارد.
4-پرسش هاي تحقيقي
پرسش 1) آيا كارآيي نگرش و رويكرد سيستمي موجود براي حقيقت يابي، مسئله يابي و حل مسائل در ميدان عمل به اثبات رسيده است يا نياز به بهبود، تكميل يا توسعه دارد؟ اگر نياز به بهبود و تكميل دارد، چرا، در چه زمينه هايي، و چگونه ميتوان آن را تكميل كرد و بهبود داد؟
پرسش 2) نگاه و رويكرد قرآن به شيوه مسئله يابي و حل مسائل چيست؟ آيا قرآن نظريه سيستمها به تعريف علمي امروز را براي مسئله يابي، تجزيه و تحليل و حل مسائل تأييد ميكند يا نگرش و شيوه متفاوتي دارد؟ چه تفاوتهايي به طور عام و از جنبه خاص حل مسائل بين نگاه و رويكرد قرآن و نگاه و رويكرد سيستمي طبق تعريف علمي و كاربرد امروزين آن وجود دارد؟
پرسش 3) آيا مي توان از قرآن اصول و روشهايي براي توسعه و تكميل رويكرد سيستمي متداول جهت ريشه يابي علل مشكلات و يافتن پاسخ پرسشها و حل مسائل جامعه و جهان استخراج نمود و با استفاده از آن نظام ارزيابي و كنترل مناسبي جهت كشف روابط، به نظم در آوردن و بهبود عملكرد پديده هاي اجتماعي، مديريتي و زيست محيطي حيات بشري تدوين كرد؟ چگونه؟
5-فرضيه ها
فرضيه 1) كارآيي نگرش و رويكرد سيستمي موجود در ميدان تجربه و عمل بهطور نسبي و در فضاي تعريف شده مسئله موردنظر به تأييد رسيده است. اما در فضاي گستردهتر جهاني، نگرش و رويكرد سيستمي موجود و نحوه بهكارگيري آن، نياز به بهبود، تكميل و توسعه دارد. هدفمندي عاقلانه و منطقي نظام هستي ايجاب ميكند كه نگرش و رويكرد سيستمي موجود با مجموعه اي از بايدها و نبايدها در زمينه هاي ارزشي و اخلاقي تكميل شده و همسويي سيستمهاي اجتماعي با سيستمهاي فراگيرتر پيراموني آن مانند نظام آفرينش و كائنات برقرار شوند.
فرضيه 2) نگاه و رويكرد قرآن به شيوه مسئله يابي، تجزيه و تحليل و حل مسائل نگاهي فراگير به كل هستي و كائنات و مبتني بر عقلانيت و منطق استدلالي است. لذا آيات قرآن ضمن اينكه نظريه سيستمها و رويكرد سيستمي را تأييد ميكند آن را با نگاهي ارزشي و جامع نگر تكميل مينمايد، به نحوي كه در فرآيند مسئله يابي و تجزيه و تحليل و حل مسائل، تأكيد بر توجه مسئولانه به آثار تصميمات و اقدامات بشر در فضايي گسترده تر از چارچوب جهان شناخته شده بشر، بلكه فراتر از جهان مادي دارد.
فرضيه 3) نظام ارزشي، نظارتي، كنترلي، و حسابرسي مبتني بر قرآن دقت و شمول لازم را جهت كشف روابط، به نظم در آوردن و بهبود عملكرد پديده هاي اجتماعي، مديريتي و زيستي حيات بشري دارد و مي توان از قرآن اصول و روشهايي براي توسعه و تكميل رويكرد سيستمي متداول جهت ريشه يابي علل مشكلات و يافتن پاسخ پرسشها و حل مسائل جامعه و جهان استنباط و استخراج نمود. براين مبنا ميتوان روش و چهارچوبي مناسب و منطقي براي تجزيه و تحليل پديده ها و مسائل، طراحي راه حل يا مجموعه راه حلها، نظارت، ارزيابي، كنترل و تصحيح يا ارتقاء عملكرد افراد و پديده هاي اجتماعي و طبيعي ارائه نمود.